Czym jest ekshumacja – wszystko o ekshumacji w Polsce?

Na czym polega ekshumacja? Dlaczego dokonuje się ekshumacji? Kto wydaje zgodę na ekshumację i wreszcie – jak dokonuje się ekshumacji w Polsce? Odpowiedzi na te pytania znajdziesz w poniższym artykule. Ponadto w oparciu o poszczególne ustawy opiszemy inne niuanse polskiego prawa, które w przypadku ekshumacji mogą okazać się istotne. Chcielibyśmy też na wstępie poinformować, iż zapisy prawne dotyczące ekshumacji nie dotyczą badań archeologicznych i ten temat nie zostanie poruszony w artykule.

Czym jest ekshumacja?

Polskie prawo definiuje pojęcie ekshumacji jako wydobycie zwłok lub szczątków ludzkich z grobu. Krótka definicja, ale jak na polskie prawo bardzo trafna. W praktyce pod tym pojęciem kryją się jednak dodatkowe etapy, dotyczące przede wszystkim uzyskania pozwoleń od właściwych instytucji oraz samego procesu wydobycia szczątków. Na tym jednak „prostota” się kończy.

Kto może wnioskować o przeprowadzenie ekshumacji?

Proces ekshumacji szczątków może być dokonany:

  1. Na prośbę osób uprawnionych do pochowania zwłok, posiadając jednak zgodę od właściwego dla terenu inspektora sanitarnego. Prośbę należy wtedy uargumentować, np. w celu* przeniesienia grobu, likwidacji grobu lub zlecenia dodatkowych oględzin właściwej instytucji,
  2. Jeśli sąd lub prokurator wyda takie polecenie,
  3. W przypadku, kiedy cmentarz zostaje przeznaczony na inny cel – taką decyzję musi jednak podjąć inspektor sanitarny odpowiadający za dany teren**

**Warto tu jednak zaznaczyć, iż w przypadku zmiany przeznaczenia cmentarza, koszty ekshumacji i przeniesienia musi pokryć osoba/instytucja nabywająca teren.

Istotną informacją jest również fakt, że w przypadku prowadzenia prac poszukiwawczych przez Instytut Pamięci Narodowej oraz podejrzenia, iż pod istniejącym grobem mogą znajdować się szczątki osób, które zmarły w wyniku walk z ówczesnym systemem ustroju politycznego w okresie 1917 – 1990, obowiązują zupełnie inne procedury dotyczące ekshumacji (więcej o tym w oddzielnym artykule).

Do kogo wnioskować i kto wydaje zgodę na ekshumację zwłok lub szczątków?

Rozwijając temat zaczęty już w poprzednim akapicie, aby móc przeprowadzić ekshumację, należy uzyskać odpowiednie zezwolenia.

Pierwszym etapem jest złożenie wniosku przez rodzinę do lokalnego sanepidu (Powiatowej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej) wraz z argumentacją powodu ekshumacji. Sanepid ma miesiąc na zajęcie stanowiska w sprawie i może taki wniosek zaakceptować, odrzucić lub poprosić o dosłanie kolejnych dokumentów. W zależności od tego kim w stosunku do osoby ekshumowanej jest osoba składająca wniosek – wymagane może okazać się pozyskanie zgody innych członków rodziny. „Pierwszeństwo” i największy autorytet ma małżonek ekshumowanej osoby. Jeśli o ekshumację ubiega się dziecko, wtedy wymagane będzie pozyskanie zgody wszystkich dzieci.

Jeśli sanepid nie zażąda dodatkowych zgód od rodziny, bardzo prawdopodobne, że zrobi to kolejna instytucja, czyli cmentarz. Kolejnym etapem jest właśnie poinformowanie cmentarza, należy to jednak zrobić dopiero po uzyskaniu zgody PSSE na ekshumację. Warto tutaj nadmienić, że często cmentarz nie może podjąć żadnych kroków od razu po otrzymaniu takiej decyzji z sanepidu, ponieważ musi czekać na uprawomocnienie – ten proces trwa 2 tygodnie.

Zakładając, iż mamy już zgodę sanepidu na ekshumację oraz zgodę cmentarza, należy rozpocząć poszukiwania domu pogrzebowego, który podejmie się przeprowadzenia ekshumacji zwłok lub szczątków. W kompetencji domu pogrzebowego jest zazwyczaj odsunięcie płyty, wykopanie ziemi, wydobycie zwłok lub szczątków, przełożenie do nowej trumny lub skrzyni ekshumacyjnej oraz przeniesienie/przewiezienie szczątków i pochówek w nowym miejscu. W tym miejscu warto również nadmienić, iż cmentarz poruszy kwestię nowego miejsca pochówku. W zależności czy szczątki mają być pochowane na tym samym lub innym cmentarzu – wymagane będzie również uzyskanie zgody na ponowne pochowanie zwłok lub szczątków.

Dlaczego decydujemy się na ekshumację – powody ekshumacji?

Powodów może być wiele i wynikać mogą z uwarunkowań prawnych, religijnych, kulturowych lub społecznych. Główne powody przeprowadzenia ekshumacji to:

zarządzenie sądu lub prokuratora celem uzyskania dodatkowych informacji dotyczących toczącej się sprawy
przeniesienie zwłok lub szczątków z cmentarza komunalnego na cmentarz wyznaniowy
przeniesienie do grobu rodzinnego
przeniesienie związane ze zmianą miejsca zamieszkania rodziny zmarłego
ekshumacja celem dokonania transportu szczątków za granicę
zmiana przeznaczenia terenu, na którym znajduje się cmentarz
ekshumacja celem dokonania kremacji (sprawdź także: kremacja zwłok na świecie) i pochowania urny

Kiedy przeprowadza się ekshumację?

Prawo dopuszcza ekshumowanie zwłok lub szczątków w okresie od 16 października do 15 kwietnia, jednak istnieją odstępstwa od tej reguły i za zgodą inspektora sanitarnego ekshumacja może zostać dokonana w innym terminie. Ustawa określa również, iż procedura wydobycia powinna odbywać się w godzinach porannych.

Zarządzenia te wynikają z kilku czynników. Przede wszystkim w podanym wyżej okresie temperatura jest dosyć niska i utrzymuje się w przedziale od poniżej zera, do ok. 10 stopni Celsjusza. Ma to wpływ na mogący wydobywać się odór i ogólnie na kondycję wydobywanych szczątków.

Godziny poranne z kolei wiążą się z uniknięciem gapiów na cmentarzu, dlatego mimo ustawowego poranka, praktykuje się również ekshumację w nocy lub po zmierzchu.

Ekshumacja przed upływem 20 lat oraz po, a także okres mineralizacji

Mineralizacja to proces rozkładu związków organicznych w glebie do stałych związków nieorganicznych. Za okres mineralizacji ludzkiego ciała przyjmuje się 20 lat i przed upływem tego procesu każda ekshumacja może wiązać się z zakażeniem drobnoustrojami, które rozwijają się w zwłokach.

Szczątki wydobywane przed okresem mineralizacji należy umieścić w specjalnej skrzyni ekshumacyjnej wraz z trumną, ale bez otwierania tejże. Po upływnie 20 lat szczątki wraz z pozostałościami trumny umieszcza się w nowej trumnie.

Zachowanie środków ostrożności podczas procesu ekshumacji – jak wygląda i na czym polega ekshumacja?

Podczas wydobywania szczątków zachowane powinny być szczególne środki ochrony osobistej. Dotyczy to zarówno pracowników przeprowadzających usługę, jak i wszystkich obecnych uczestników przedsięwzięcia czy gapiów.

Osoby przeprowadzające ekshumację zazwyczaj przyodziane są w specjalne skafandry oraz maski, ale to właściwy inspektor odpowiedzialny jest za określenie i zweryfikowanie dokładnych środków ostrożności, jakie należy zachować w danym przypadku.

Spotykaną praktyką jest również brak inspektora sanitarnego na miejscu podczas dokonywania ekshumacji w przypadku, kiedy szczątki wydobywane są po 20 latach od pochowania, czyli po okresie mineralizacji. W momencie powstawania tego artykułu nie jest to jeszcze oficjalna praktyka, ale zmiany, które mają zostać wprowadzone w nowej ustawie w połowie 2023 roku prawdopodobnie będą to uwzględniać.

Ziemia wydobyta podczas ekshumacji powinna zostać umieszczona na specjalnej macie. Mata z kolei powinna mieć odpowiednie parametry, czyli być nieprzepuszczalna, wytrzymała, dobrze zabezpieczona oraz być łatwa w myciu i dezynfekcji. Natomiast do zasypania grobu należy użyć tej samej ziemi, czyli wcześniej wydobytej z grobu.

Przy temacie zachowania środków ostrożności warto również uwzględnić fakt, że jeśli osoba zmarła na skutek choroby zakaźnej, nie można wydobyć jej szczątków przed upływem okresu 2 lat od dnia zgonu.

Jaki jest koszt ekshumacji?

Na ceny ekshumacji w Polsce ma wpływ wiele czynników, natomiast zazwyczaj wahają się w przedziale 500 – 3000 zł. Przy potencjalnej wycenie warto jednak wziąć pod uwagę koszty domu pogrzebowego, cmentarza i ewentualnego transportu na inny cmentarz lub innej miejscowości. Czasami wydobywane szczątki są również kremowane, co może zwiększyć koszt całej usługi od 500 do nawet 2000 zł. Generalnie można przyjąć zasadę, że im więcej pracy przy wydobyciu tym cena będzie wyższa, tj. odsunięcie płyty nagrobka, wydobycie trumny, transport zwłok. Pozyskanie dokumentacji od rodziny, sanepidu lub cmentarza nie powinno nic kosztować. Wyjątek może stanowić cmentarz parafialny i ewentualna opłata u proboszcza, który jest jednocześnie zarządcą cmentarza. Ostateczny koszt w dużej mierze zależy też od lokalizacji. W większych miastach ceny są z reguły wyższe.